Maison du Souvenir

Phine Wolfs raconte...

point  Accueil   -   point  Comment nous rendre visite   -   point  Intro   -   point  Le comité   -   point  Nos objectifs   -   point  Articles

point  Notre bibliothèque   -   point  M'écrire   -   point  Liens   -   point  Photos   -   point  Signer le Livre d'Or   -   point  Livre d'Or   -   point  Mises à jour   -   point  Statistiques


Phine Wolfs raconte…[1]


       Aux mois de mars et avril de cette année 2000, j’ai eu cinq entretiens avec Phine Wolfs. Nous avons parlé de ses activités de résistance, de sa détention dans le camp de concentration de Ravensbrück et de son retour en Belgique. Elle m'a également raconté comment elle a fait pour essayer d'assumer ce vécu lugubre.

       Après la guerre, Phine Wolfs a réussi à reprendre sa vie normale. Elle a rouvert son salon de coiffure, dans le large corridor de sa maison en face du monument aux victimes de la guerre, près de l'église à Fouron-le-Comte.

       Madame Wolfs a à présent 92 ans et vit depuis 22 ans chez sa fille à Berneau. Elle est paralysée par les rhumatismes et doit prendre dix médicaments différents par jour. Elle ne se déplace plus qu'en chaise roulante. Sa vue n'est plus très bonne. Elle ne peut plus lire. J'ai pourtant tout de suite compris que j'avais devant moi une femme toujours très énergique. Une femme de volonté, de caractère, qui défend ouvertement son point de vue quand elle le juge nécessaire.

       Pendant ces entretiens, nous parlions le patois de Fourons, et j'ai enregistré un de ces entretiens sur cassette vidéo. J'ai envoyé ce témoignage à l'Université Libre de Bruxelles. L'unité d'enseignement et de recherche « Sources Audiovisuelles en Histoire contemporaine » rassemble les témoignages de personnes qui ont survécu dans les camps de concentration. Comme d'autres sources, ces témoignages sont à la base de travaux scientifiques relatifs à cette période de notre histoire.

       En 1943, Phine Wolfs a aidé près de 25 pilotes anglais et prisonniers français à fuir le territoire occupé. « Je conduisais ces personnes de Fourons à Liège. La plupart du temps en tram. Nous prenions le tram à l'arrêt de la rue de l'Arbre. Parfois, je les accompagnais à Visé et prenais le train vers Liège. Une fois, je me suis rendue avec les fugitifs à pied à la gare de Visé. Des membres de la résistance à Liège nous attendaient dans la " rue de Robermont "». « A partir de là, ce sont eux qui prenaient les fugitifs en charge ». Madame Wolfs s'occupait des documents d'identité des pilotes et des prisonniers, qui arrivaient chez elle via le douanier Landman. Landman était un intermédiaire du Belastinggroep Maastricht, la plus grande organisation de résistance du Limbourg néerlandais. « Je ne connais pas le nom de ce groupe. L'épouse du secrétaire communal de Retinne me faisait parvenir les documents d'identité. Je ne sais pas qui faisait les photos d'identité des fugitifs ».

       G. Braun de Maastricht[2]faisait ces photos et Joséphine Wolfs s'occupait des sceaux nécessaires sur les documents. « Je me procurais les sceaux à la maison communale de Fourons ». Les cartes d'identité faisaient donc deux fois le chemin Fourons-Maastricht et une fois Maastricht-Fourons avant qu'un fugitif ne passe la frontière avec ces documents.

       Phine Wolfs collaborait également avec un groupe de résistance qui aidait les gens à passer la frontière à Slenaken. « Ce groupe recevait déjà des documents d'identité de Retinne et Jean Cerfontaine de Fourons-le-Comte s'occupait des photos. C'est ce groupe qui m'a dit où je pouvais trouver des cartes d'identité vierges. Les douaniers de Slenaken étaient dangereux. Ils vérifiaient tout. Ils recherchaient même des fugitifs sur le territoire belge, aux alentours de la frontière. Les fugitifs qu'ils contrôlaient pouvaient se faire passer pour des contrebandiers grâce à ces cartes d'identité. »

       A Fourons, Phine Wolfs avait des contacts avec différentes personnes qui faisaient également partie de la résistance. « Je ne récoltais pas des informations mais je connaissais bien le Dr Goffin. Lui ainsi que Brentjens m'ont quelquefois mis en contact avec des fugitifs, que j'aidais à fuir. C'est avec Jean Cerfontaine et Pierre Geelen que je travaillais le plus. Geelen aidait les fugitifs qui arrivaient de Mesch. »

       Fin 1943,_Phine Wolfs fut arrêtée à la douane près de Mesch par un douanier qui travaillait habituellement à Slenaken. « A l'époque, je savais que Nitsch me cherchait. Juste avant mon arrestation, j'avais eu la visite d'un homme qui m'avait déjà demandé de l'aider à fuir vers l'Angleterre. Je ne lui faisais plus confiance. Il posait des questions bizarres. Je me suis enfuie chez ma sœur par la porte arrière. »

       Après son arrestation, Madame Wolfs a été transférée dans une prison à Maastricht. « Je partageais une cellule avec une femme de Roermond. Elle a été libérée après quelques semaines. Je suis restée un mois à Maastricht. Une ou parfois deux fois par semaine, on me conduisait en voiture dans une maison en ville. C'est là qu'on m'interrogeait. Je ne me souviens plus très bien de l'endroit. Je ne connaissais pas bien Maastricht. Nous devions attendre notre tour dans le corridor de la cave. C'est Nitsch qui menait les interrogatoires dans une pièce au rez-de-chaussée. Il y avait toujours une femme qui assistait aux interrogatoires. Elle prenait note de ce qu'on disait. A chaque interrogatoire, le revolver de Nitch était déposé sur son bureau et il faisait régulièrement des remarques du genre : « Actuellement, on n'abat plus les femmes. »  J'avais appris que pendant un interrogatoire, il avait tué deux frères, qui tenaient une boucherie à Maastricht : » Nitsch, qui a tué des dizaines de personnes et qui était réputé pour ses pratiques de torture, utilisait également la terreur psychologique pendant ses interrogatoires. Plus il disait qu'il ne tuait plus les femmes, plus la prisonnière se disait qu'il allait changer d'avis. Il était tout-puissant et le revolver sur la table était une menace constante. « J'avais peur pendant ces interrogatoires. Un seul mouvement de son bras et tout pouvait basculer. Et personne ne pouvait rien faire. C'était comme ça. J'avais également peur de me trahir et de dire des choses que je ne voulais pas dire. Je me souviens très bien qu'un jour, après un interrogatoire qui l'avait rendu furieux, il m'a jetée du haut de l'escalier de la cave. Dans la cellule, je ne pouvais rien faire sauf rester assise toute la journée sur une chaise. J'avais demandé des livres, mais ils m'avaient été refusés. La fenêtre de la cellule se trouvait contre le plafond. Debout, je ne voyais pas l'extérieur, tellement la fenêtre était haute. La table était enchaînée au mur pour que je ne puisse pas la déplacer près de la fenêtre. Pendant la journée, je ne pouvais pas m'allonger sur le lit. Dans un coin, se trouvait le « kübel », le seau qui servait de toilettes. Ce « kübel » était vidé une fois par semaine. Parfois, mais pas tous les jours, la fenêtre était entrouverte. »

       Les prisonniers pouvaient sortir une fois par jour. Phine Wolfs ne connaissait pas d'autre prisonnier et établir un contact normal était impossible. « Les gens qui se connaissaient parlaient ensemble, mais les autres se taisaient. Là aussi nous étions contrôlés. » Personne ne voulait, sous les yeux des gardiens, être associé à quelqu'un dont on ne savait pas ce qu'il avait fait. Chaque conversation, même si elle découlait d'un besoin humain fondamental de communiquer avec autrui, était interprétée par les gardiens comme un prolongement des activités de résistance. « J'aurais bien sûr préféré communiquer avec d'autres de manière tout à fait naturelle. Mais c'était trop dangereux. Il fallait faire attention et réfléchir à ce qu'on faisait. Ce qui signifiait : pas de contact et se taire.

       Dans cette prison, nous avons reçu une seule fois un colis de la Croix Rouge. Avec du jambon et des œufs. Cette nourriture était bonne et ce colis était la preuve qu'on ne nous avait pas oubliés La Croix Rouge savait ce dont nous avions besoin. Elle connaissait donc aussi nos conditions de vie. »

       Après ce mois, Madame Wolfs a été transférée vers la prison de Haren près de Vucht. Elle fut ensuite transportée à Ravensbrück en train. « Ce wagon était bondé et ne possédait qu'une seule fenêtre. Pendant tout le trajet, nous nous battions comme des fous pour arriver près de cette fenêtre. On poussait, on criait pour avoir un peu d'air frais. Je me souviens très bien avoir failli étouffer dans ce wagon. A la fin du voyage, nous respirions la puanteur »

       Le texte « Arbeit macht frei » (le travail rend libre) figurait en grand au-dessus de l'entrée de Ravensbrück quand Phine Wolfs est arrivée. Elle descendit du wagon sous les invectives, les aboiements de chiens et les bousculades. Ce texte s'y trouvait toujours en 1943, malgré la loi en vigueur depuis 1941 : « Vernichting durch Arbeit » (la destruction par le travail). Ravensbrück était le plus grand camp de concentration pour femmes. Il fut construit en 1939 dans le Mecklenbourg, à 80 km au nord de Berlin. Le climat y est tellement froid que la région est surnommée « La Petite Sibérie mecklenbourgeoise ». Le camp était prévu pour recevoir quelques milliers de personnes. Jusqu'en avril 1945, 120.000 femmes y séjournaient dans 31 baraquements. Moins de 3.000 des 11.000 femmes belges incarcérées ont survécu. Comme ailleurs, à Ravensbrück, toutes les lois humaines furent transgressées de manière sadique. Des expériences pseudo-médicales furent exécutées sur des femmes et des filles en vue de « l'amélioration de la race ». On y tuait en affamant les prisonniers ou en leur injectant du poison. On fusillait les femmes par cinquantaines à la fois. Au début de 1945, une chambre à gaz pour 200 personnes fut encore construite[3]. Les images du film-documentaire « The Holocost » me traversent l'esprit. Et un souvenir. Lorsque j'avais 18 ans environ, j'ai visité le camp de concentration de Sachsenhausen avec l'école. Ce camp se situe entre Berlin et Ravensbrück et à l'époque, il se trouvait toujours en Allemagne de l'Est. Nous avons tout d'abord vu un film sur la libération de ce camp. Un homme assez âgé, ancien prisonnier de ce camp, commentait les images du film. Je me souviens encore toujours très bien de toutes ces personnes malades et cadavériques. Après le film, nous avons visité le camp. Après quelques centaines de mètres, je me suis encourue en pleurs et j'ai attendu près du bus. Une de mes tantes a été détenue à Ravensbrück. Elle était militante politique, ici en Belgique, d'abord comme socialiste, puis comme communiste, pour le droit de vote des femmes, contre Franco, puis contre Hitler. Après la guerre, elle a toujours prétendu que son allemand, ses cheveux blonds et ses yeux bleus l'avaient sauvée. Sa sœur s'engagea comme gardienne au camp d'Aix-la-Chapelle, parce qu'elle avait besoin d'argent pour élever ses enfants et qu'elle était bilingue (français/allemand). Après la guerre, elles ne se sont pas parlé pendant des années. Ma tante qui était dans le camp refusait tout contact. Quand elles furent plus âgées, elles ont pu accepter leur destin et elles se sont à nouveau fréquentées. Je me vois encore, assise dans l'herbe près du bus, le dos contre un poteau de signalisation. Un panneau « stop », d'après la photo en noir et blanc que mon professeur avait faite en me voyant assise là. Je n'aurais pas pu expliquer mon sentiment dans les Pays-Bas de l'époque. Mes camarades de classe voulaient savoir ce qui n'allait pas et insistaient. « Où les éléphants se battent l'herbe est écrasée », leur ai-je répondu en patois.

       J'étais rentrée dans ce camp en tant que visiteuse et j'ai pu le quitter en pleurant. Phine Wolfs était arrivée bien des années auparavant et a dû survivre pendant près de deux ans. « Les deux premiers jours, nous occupions une étable avec de la paille, ensuite nous fûmes transportées vers un baraquement. Je ne connaissais personne dans mon baraquement. Nous avons reçu deux couvertures, une robe rayée bleu-gris et des chaussures d'homme. Pas de linge de corps, pas de chaussettes, pas de manteau. Nous dormions avec cette même robe, que nous étions autorisées à laver une fois par mois. Sans savon. Nues, même en plein hiver, nous attendions que notre robe sèche. »

       Phine Wolfs est restée un mois à Ravensbrück. Après, elle fut transférée dans un Aussenlager. « Celui qui était en état – c'est ainsi que l'on parlait des gens dans les camps – et qui connaissait l'allemand ou le néerlandais se retrouvait dans le camp Siemens. Les autres restaient dans le camp d'extermination et je suis sûre que là, je n'aurais pas survécu. Le camp Siemens était un camp séparé, mais faisait partie de Ravensbrück. Je montais des boussoles pour des bombardiers. Nous travaillions pendant huit heures par jour dans un silence de mort. Nous ne pouvions pas parler avec les autres. »

       Les prisonniers des camps de concentration travaillaient dans la production de bombardiers et en même temps, ils servaient de bouclier humain contre les bombardements. « Je craignais surtout un bombardement. Depuis 1943, des avions anglais passaient au-dessus du camp. Nous savions que les Anglais étaient au courant que dans le camp, nous fabriquions des bombardiers allemands. » Si les Anglais voulaient toucher l'industrie de guerre allemande, ils bombardaient du même coup les prisonniers qui avaient fait de la résistance. Pendant la durée de son emprisonnement, Phine Wolfs a tenu compte de cette possibilité.

      « Je ne connaissais personne dans mon baraquement, mais après quelque temps, il y avait quand même quelques femmes sur lesquelles je pouvais compter. Un jour, j'ai reçu une couverture supplémentaire d'une Bruxelloise. Je me souviens d'une femme qui dormait avec sa fille à l'étage inférieur d'un lit superposé en bois muni d'un peu de paille (voir: photo). Au-dessus d'elles dormait une femme qui faisait pipi au lit et qui mouillait donc les deux femmes en-dessous. Nous avons pu nous arranger pour que ces deux femmes obtiennent une autre place pour dormir »


       Les femmes ne pouvaient se laver qu'une fois par semaine. « Nous courrions comme des folles vers les lavoirs pour avoir un robinet. Quand nous avions nos règles, le sang nous coulait le long des jambes. Après quelque temps, nous recevions une piqûre dans le sein gauche. Nous ne savions pas à quoi elle servait. Mais nous constations que nous n'étions plus réglées. Après la guerre, j'ai eu peur de ne plus pouvoir avoir d'enfants. » Pourtant, il y avait encore des naissances à Ravensbrück. Jusqu'au début 1944, ces enfants étaient tués immédiatement. Noyés ou étouffés. Les enfants qui sont nés après furent transportés dans un baraquement pour nourrissons. Ils ne recevaient ni soins ni lait. Ils mourraient après quelques jours[4].

       « Il y avait régulièrement des femmes malades. J'ai moi-même eu le typhus avec 42° C de fièvre. On m'a ramenée au camp d'extermination, mais une prisonnière féminine qui était médecin m'a bien aidée. Elle était Suisse. Elle avait pu voler des médicaments et je fus vite guérie. Après, on m'a ramenée au camp Siemens. Beaucoup de femmes qui tombaient malades, notamment à cause de la famine, ne revenaient pas. Nous recevions beaucoup trop peu de nourriture et c'était toujours la même chose. Quelques pommes de terre et des navets, et le soir, une tranche de pain. Une fois par semaine, nous faisions la chaîne pour faire passer les « kübele » remplis. La dernière vidait la puanteur dans un trou. Ce travail me donnait la nausée. Beaucoup de femmes vomissaient le peu de nourriture qu'elles avaient dans le ventre.

       Dans ce camp également, toute dignité humaine était écrasée. Les gardiens frappaient, humiliaient et brimaient, parfois jusqu'à ce que mort s'ensuive. « On m'a aussi rossée à coups de bâton. Le dos, les jambes, en fait partout où on pouvait me toucher. Il suffisait de sortir légèrement des rangs ou de lever les yeux pour regarder passer les avions pour recevoir des coups de bâton. Ces gardiens étaient aussi des prisonniers, mais ils avaient plus à dire. » Dans la plupart des camps, ces gardiens étaient des grands criminels, sans aucune morale. « Dans le baraquement, il y avait des gardiennes. Dans le camp, les gardiens étaient des hommes. Ils surveillaient tout. A la longue, on se sentait constamment surveillées. J'ai vu quelques gardiens qui par pure méchanceté rasaient les cheveux d'une femme avec une lame de rasoir et tenaient brusquement un miroir devant elle. Cette femme ne savait plus qui elle était et était toute perdue. Ça faisait rire les gardiens. Cette maltraitance fut sa mort. Elle n'arrivait pas à reprendre ses esprits et quelques jours plus tard, elle fut conduite aux chambres à gaz. Celui qui n'arrivait pas à garder ses esprits suivait le même chemin. Nous vivions et travaillions dans des circonstances inhumaines, mais je me souviens d'un gardien allemand, qui partageait sincèrement nos souffrances. Parfois, je pouvais parler normalement avec lui. Plus d'une fois, il m'a assuré qu'il ne fallait pas croire qu'ils avaient voulu ça. »

       « Je ne pesais plus que 37 kg lorsque le camp Siemens fut bombardé. On nous a reconduites à Ravensbrück... le camp surpeuplé. Là, nous avons été échangées contre du matériel[5]. Nous devions monter dans un bus, mais nous ignorions où il nous emmenait. Je me souviens que nous nous sommes arrêtées à Kiel et que nous avons reçu de l'eau et de la nourriture. Nous avions terriblement soif. Le bus a été bombardé en cours de route. Beaucoup de femmes sont mortes. Je me suis glissée hors du bus et je me suis cachée dans le bois. Lorsque ça s'est calmé, nous avons poursuivi notre chemin à pieds, et je ne sais plus où, on nous a mises dans le train. Nous sommes arrivés à un port où nous sommes montées à bord d'un bateau. Nous savions que ce bateau nous conduirait dans un pays libre, la Suède, mais nous avions peur. Nous avions tellement peur d'être noyées. Nous ne faisions plus confiance aux autres. Durant ces années de camp, la seule chose que nous avions vue, c'est le peu de valeur accordée à une vie humaine. Nous n'avions pas confiance en ce voyage en bateau. Pour aller d'Allemagne en Belgique, on n'avait pas besoin de bateau. Toutes les femmes étaient complètement perturbées. Nous ne pouvions pas vraiment croire que c'était fini. »

       « En Suède, nous avons été isolées[6] dans des hôtels. Nous recevions toutes les mêmes salopettes bleues et de la bonne nourriture. Après un mois, nous pouvions choisir nous-mêmes des habits féminins. Nous pouvions choisir ce qui nous plaisait. Je me souviens très bien avoir choisi une robe blanche avec des grands pois bleus. Un manteau beige. Nous choisissions des bas, du linge de corps et des chaussures. Nous étions toutes si heureuses. Le fait que nous pouvions choisir nos vêtements nous-mêmes nous a fait comprendre que nous étions libres. Nous avons pris l'avion vers Bruxelles. Lorsque nous sommes arrivées à Bruxelles, je me sentais enfin réellement libre. C'est en train qu'on nous a conduites où nous voulions aller. Une femme de la Croix Rouge nous a aidées, ce qui nous a fait beaucoup de bien. Nous n'y étions plus du tout habituées. Que quelqu'un nous aide lorsque nous en avions besoin. Je suis descendue du train à Visé et des personnes de Fourons sont venues me chercher en voiture. C'était justement la kermesse à Fouron-le-Comte et je me souviens que les gens faisaient le cramignon. Ce jour-là, mes parents sont venus me rendre visite à la maison. »


       Pendant plus de six mois, je suis restée là inerte. Il a fallu plus de six mois pour pouvoir reprendre ma vie normale. Pour pouvoir manger normalement. Le docteur Joskin m'a bien aidée pendant toute cette période. Je faisais beaucoup de rêves. Je rêvais que je me retrouvais dans le camp. Après un tel rêve, je ne pouvais plus dormir et je lisais un livre sur les camps. De cette façon, je me rendais compte que cela appartenait vraiment au passé. Que j'étais réellement libre. Phine Wolfs a pu donner la priorité à sa vie, à son avenir. Elle a dû accepter que cette expérience dans les camps faisait partie de sa vie, mais elle ne voulait pas que cette expérience influence, gâche son avenir. Je n'ai plus jamais visité de camp. Je n'ai plus voulu y consacrer une seule minute de ma vie. Avec cet état d'esprit, j'ai pu rouvrir mon salon de coiffure après six mois et en 1947, ma fille est née. Durant les premières années, elle a beaucoup parlé à Jean Cerfontaine de ses expériences dans le camp. Des expériences qui l'ont marquée à vie. Avant la guerre, j'étais une femme extravertie qui aimait s'amuser et danser. Après la guerre, j'étais devenue beaucoup plus réfléchie.

       Un pilote anglais que j'avais aidé à fuir est venu me rendre visite après la guerre et je suis également allée le voir en Angleterre. Pendant près de trois ans, j'ai gardé des contacts avec lui. Nous nous écrivions. Des Français que j'avais aidés sont également venus me voir. A la première rencontre, ils étaient vraiment effrayés de voir comme j'avais maigri. Ils m'ont invitée chez eux, mais je n'y suis jamais allée. Nous avons correspondu pendant longtemps.

       J'ai tenu un journal pendant mon voyage de Ravensbrück à Fourons. Je suis très triste de l'avoir égaré. Maintenant, j'aurais bien aimé pouvoir le relire.

       Pendant de nombreuses années, Phine Wolfs, accompagnée des familles Goffin et Smeets, s'est rendue à Utrecht le 4 mai pour commémorer les morts de la guerre. Maintenant, elle ne peut plus le faire.

       Faire un témoignage tel que celui-ci est important pour moi. C'est la première fois depuis longtemps que je parle de ces expériences. Les jeunes doivent savoir ce que les gens sont capables de faire à d'autres lorsque les lois de l'humanité – telles que notamment le serment d'Hippocrate – ne sont plus respectées.

Bep Mergelsberg.

 


Fien Wolfs aan het woord.


       ln maart en april van dit jaar had ik een vijftal gesprekken met Fien Wolfs.We spraken over haar verzetsaktiviteiten, over haar gevangschap in het concentratiekamp Ravensbrück en haar terugkeer naar België. Ze vertelde me ook hoe ze deze lugubere ervaringen heeft proberen te verwerken.

       Na de oorlog heeft Fien Wolfs haar leven weer in eigen hand kunnen nemen. Ze opende haar kapperszaak weer, in de brede gang van haar woning tegenover het oorlogsmonument, bij de kerk, in 's-Gravenvoeren.

       Nu is mevrouw Wolfs 92 jaar en woont sinds 22 jaar bij haar dochter in Berneau. Ze is verlamd van de reuma en ze moet tien verschillende medicamenten per dag innemen. Ze kan zich alleen nog met een rolstoel voortbewegen. Haar ogen zijn niet goed meer. Ze kan niet meer lezen. Toch werd mij heel snel duidelijk dat ze een vrouw met pit is gebleven. Een vrouw met een sterke wil, een grote geestkracht en een eigen zelfstandig standpunt waar ze, als ze dat nodig vindt, ronduit voor uitkomt.

       We spraken Voerens Plat tijdens de gesprekken en één ervan heb ik opgenomen op video. Deze getuigenis op band heb ik verstuurd naar de ULB, de Brusselse Franstalige vrije universiteit. De vakgroep « Sources Audiovisuelles en Histoire contemporaine » verzamelt getuigenissen van mensen die de kampen overleefden. Naast andere bronnen, leveren ook deze getuigenissen, materiaal voor wetenschappelijk verantwoorde werken over deze periode uit onze geschiedenis.

       In 1943 hielp Fien Wolfs een 25-tal Engelse piloten en Franse krijgsgevangenen het bezette gebied te ontvluchten. “Ik bracht deze mensen van Voeren naar Luik. Meestal met de tram. We stapten dan op bij de halte in de Boomstraat. Soms ging ik met hen met de bus naar Visé en nam dan de trein naar Luik. Een enkele keer ben ik te voet met vluchtelingen naar het station van Visé gegaan. ln 'Rue de Robertmont' wachtten Luikse verzetsmensen op ons. Zij hielpen de vluchteling dan verder op zijn ioeg," Voor de piloten en krijgsgevangenen, die haar via de douanier Landman bereikten, verzorgde mevrouw Wolfs de identiteitsbewijzen. Landman was een verbindingsman van de Belastinggroep Maastricht, de grootste Nederlands- Limburgse verzetsorganisatie. "De naam van deze groep is mij niet bekend. De persoonsbewijzen kreeg ik van de echtgenote van de gemeentesecretaris van Retinne. Wie de pasfoto's van de vluchtelingen maakte, weet ik niet."

       Deze pasfoto's werden gemaakt door G. Braun uit Maastricht[7] en Josephine Wolfs zorgde voor de nodige stempels op de identiteitspapieren. "De stempels bezorgde ik me op het Voerens gemeentehuis." De persoonsbewijzen legden dus eerst twee keer de route Voeren-Maastricht en één keer de weg Maastricht-Voeren af, voordat een vluchting er de grens mee kon oversteken.

       Fien Wolfs werkte ook sarnen met een verzetsgroep die in Slenaken mensen de grens over hielp. "Deze groep kreeg al eerder identiteitspapieren uit Retinne en Jean Cerfontaine uit 's-Gravenvoeren zorgde voor de foto’s. Van deze groep kwam ik te weten waar ik voor blanco persoonsbewijzen moest zijn. De douaniers van Slenaken waren gevaarlijk. Ze gingen alles na. Ze zochten ook vluchtelingen op Belgisch grondgebied, in de omgeving van de grens. Vluchtelingen die door hen gecontroleerd warden konden zich, met behulp van deze persoonsbewijzen, uitgeven voor smokkelaars."

       In Voeren had Fien Wolfs kontakt met verschillende mensen die ook in het verzet aktief waren. "Ik verzamelde geen inlichtingen maar ik ken de dr. Goffin goed. Soms bracht hij, maar ook Brentjens, mij in kontakt met vluchtelingen, die ik dan verder hielp. Met Jean Cerfontaine en Pierre Geelen werkte ik het meeste sarnen. Geelen hielp de vluchtelingen die ons via Mesch bereikten. "

       Eind 1943 is Fien Wolfs aan de grens bij Mesch aangehouden door een douanier die gewoonlijk in Slenaken werkte. "Ik wist toen al dat Nitsch mij zocht. Ik had vlak voor mijn arrestatie bezoek gehad van een man, die mij eerder al gevraagd had hem te helpen om naar Engeland te vluchten. Ik vertrouwde hem niet meer. Hij stelde vreemde vragen. Ik ben toen via de achterdeur naar mijn zus gevlucht."

       Na de arrestatie is mevrouw Wolfs overgebracht naar een gevangenis in Maastricht. " Ik deelde een cel met een vrouw uit Roermond. Ze hebben haar na een paar weken vrij kunnen krijgen. Ik ben een maand in Maastricht geweest. Een keer, maar soms ook twee keer per week, werd ik met een wagen naar een huis in de stad gebracht. Daar werden we verhoord. Ik herinner me niet meer waar dat huis juist was. Ik kende Maastricht niet goed. We moesten in de keldergang wachten tot we aan de beurt waren. Nitsch nam de verhoren af in een kamer op de begane grond. Er was ook altijd een vrouw bij die verhoren aanwezig. Zij schreef op wat we zeiden. Nitsch had zijn pistool bij elk verhoor op zijn bureau liggen en hij liet meerrnaals vallen: "Nu is het zo dat geen vrouwen meer geschoten worden." Ik had vernomen dat hij twee broers, die een slagerij in Maastricht hadden, tijdens een verhoor doodgeschoten had." Nitsch, die tientallen mensen vermoord heft en berucht was voor zijn martelpraktijken, gebruikte tijdens zijn verhoren ook psychische terror. Hoe vaker hij zei dat hij geen vrouwen meer zou doodschieten, hoe meer de gevangene ging vermoeden dat hij zich zou bedenken. Hij was oppermachtig en het pistol op tafel bleef zo een voortdurende bedreiging. Ik was bang tijdens die verhoren. Met een armbeweging van hem kon het gedaan zijn. En daar was niks tegen te doen. Dat was zooIk was ook bang me te verspreken en zaken te zeggen die ik niet wilde vertellen. Ik herinner me nog goed dat hij me, na een verhoor waarin hij razend werd, de trap naar de kelder afsmeet. "

       " In de cel kon ik niets anders doen dan de hele dag op een stoel zitten. Ik had om boeken gevraagd maar die kreeg ik niet. Het raam in de cel was tegen het plafond. AIs ik rechtstond kon ik niet naar buiten kijken, zo hoog was dat raam. De tafel was met een ketting aan de muur vastgemaakt zodat die niet naar het raam geschoven kon worden. Ik mocht gedurende de dag niet op bed gaan liggen. In een hoek stond de "kübel", een emmer die als toilet diende. Eén keer per week werd deze "kübel" leeggemaakt. Soms, maar lang niet elke dag, mocht het raam op een kier ".

       Een keer per dag mochten de gevangenen naar buiten. Fien Wolfs kende geen van de andere gevangenen en gewoon kontakt maken was niet mogelijk. " Mensen waarvan geweten was dat ze elkaar kenden, spraken met elkaar maar al de anderen zwegen. We werden ook daar gecontroleerd." Niemand wilde, met de ogen van de bewakers in de nek, verbonden worden met mensen waarvan niet geweten was wat ze gedaan hadden. Elk gesprek, ook al zou dat voortkomen uit de fundamenteel menselijke behoefte aan communicatie met andere mensen, werd door de bewakers geïnterpreteerd als de voortzetting van een kontakt dat stamde uit het verzet. “Natuurlijk had ik liever uiel gewoon met anderen kunnen omgaan. Maar het was te gevaarlijk. Je moest oppassen en goed je verstand gebruiken. En dat betekende : geen kontakt maken en zwijgen. ln deze gevangenis hebben we één keer een voedselpakket van het Rode kruis gehad. Met ham en eieren. Dat eten was goed en dat pakket gaf ook het gevoel dat er aan je gedacht werd. Het Rode Kruis wist wat we nodig hadden. Wist dus ook hoe we daar leefden. "

       Na die maand is mevrouw Wolfs overgebracht naar de gevangenis van Haren bij Vucht. Daarna is ze per trein naar Ravensbrück vervoerd. « Die wagon was overvol en had maar één klein venster. Heel die reis vochten we als gekken om bij dat raam te komen. Trekken, duwen, schreeuwen voor een beetje frisse lucht. lk herinner me nog goed dat ik haast stikte in die wagon. Aan het eind van de reis ademden we stank. »

       De tekst "Arbeit macht frei" (Werk maakt vrij) stond nog groot boven de toegang van Ravensbrück toen Fien Wolfs er aankwam. Met veel gesnauw, hondengeblaf, getrek en geduw rond zich, klom ze uit de wagon. Die tekst stond er nog in 1943, ook al gold er sinds 1941 de wet: " Vernichting durch Arbeit ". (Vernietiging door werk) Ravensbrück was het grootste concentratiekamp voor vrouwen. Het werd in 1939 in Mecklenburg, 80 km ten noorden van Berlijn, opgezet. Het klimaat is daar zo guur dat het gebied " mecklenburgisches Klein-Siberien " genoemd wordt. Het kamp was bedoeld voor enige duizenden gevangenen. Tot april 1945 verbleven er 120.000 vrouwen in 31 barakken. Minder dan 3000 van de 11.000 ingeschreven Franse vrouwen overleefden dit kamp. Ook in Ravensbrück werden aIle wetten van de menselijkheid op sadistische wijze geschonden. Er werden pseudo-medische experimenten ter " ras-verbetering " uitgevoerd op vrouwen en meisjes. Door uithongering of gif-spuiten werd er gemoord. Met vijftig tegelijk werden vrouwen voor een vuurpeleton geplaatst. Begin 1945 werd er nog een gaskamer voor 200 personen gebouwd.[8] Beelden van de documentaire-film “ The holocoast” schieten door mijn hoofd. En een herinnering. Toen ik een jaar of 18 was bezocht ik met mijn klas het concentratiekamp Sachsenhausen. Dit kamp ligt tussen Berlijn en Ravensbrück en lag toen nog in Oost-Duitsland. Eerst kregen we een film te zien over de bevrijding van dit kamp. Een oudere man, die zelf in dat kamp gevangen geweest was, vertelde bij de beelden. Ik herinner me nu nog heel goed al die zieke, uitgemergelde mensen. Daarna gingen we het kamp bezoeken. Ik ben er na een paar honderd meter jankend buitengelopen en ik ben bij de bus gaan zitten wachten. Een tante van me was in Ravensbrück. Ze was, hier in België, politiek aktief, eerst als socialist, later als communist, voor het vrouwenstemrecht, tegen Franco en later tegen Hitler. Ze heeft na de oorlog altijd gezegd dat haar Duits, haar blonde haar en blauwe ogen haar redding geweest zijn. Haar zus werd, omdat ze het geld nodig had voor haar kinderen en tweetalig (Frans/Duits) was, bewaakster in het Akense kamp. Na de oorlog hebben ze jaren niet met elkaar gesproken. De tante die in het kamp was, weigerde elk kontakt. Pas toen ze echt oud waren konden ze hun lot overstijgen en bezochten ze elkaar weer.

       Ik zie me nog zitten, bij die bus, in het gras, met mijn rug tegen de paal van een verkeersbord. Een stop-bord, zo zag ik later op de zwart/wit foto, die een leraar van me nam toen hij me zo zag zitten. Wat mij mankeerde kon ik, in het Nederland van toen, onmogelijk uitleggen.

       Mijn klasgenoten wilden weten wat er was en ze bleven aandringen. ""Oeë ollefaante krege, werdt 't graas vertraampeld"", (Waar olifant en vechten, wordt het gras vertrapt) heb ik hen uiteindelijk dan maar gezegd.

       Ik kwam als bezoeker een kamp binnen en kon er huilend buitengaan. Fien Wolfs, kwam er zoveel jaren daarvoor aan als gevangene en moest er bijna twee jaar zien te leven.

       " De eerste twee dagen huisden we in een stal met stro en daarna werden we in een barak ondergebracht. Ik ken de niemand in mijn barak. We kregen twee dekens, een grijs-blauw gestreept kleed en mannenschoenen. Geen ondergoed, geen sokken, geen jas. We sliepen in datzelfde kleed en een keer per maand konden we het wassen. Zonder zeep. Naakt wachtten we dan, ook in grote winterkou, totdat het kleed gedroogd was."

       Fien Wolfs is een maand in Ravensbrück geweest. Daarna is ze naar een Aussenlager gebracht." Wie nog goed was – zo sprak men over mensenin de kampen - en Duits of Nederlands ken de kwam in het Siemens-kamp. De anderen bleven in het uitroeiingskamp en ik weet zeker dat ik dàt niet overleefd zou hebben. Het Siemens-kamp was een apart kamp maar het horde wel bij Ravensbrück. Ik zette er kompassen voor bommenwerpers ineen. We werkten acht uur per dag in doodse stilte. We mochten niet met elkaar praten."

       De gevangenen in de concentratiekampen werden ingezet in de produktie van bommenwerpers en tegelijkertijd werden ze daarmee gebruikt als menselijk schild tegen bombardementen. " Ik ben het meest bang geweest voor een bombardement. Er vlogen, al sinds 1943, Engelse vliegtuigen over het kamp. We wisten dat de Engelsen ervan op de hoogte waren dat wij in het kamp werkten aan de bouw van Duitse bommenwerpers." Wilden de Engelsen de Duitse oorlogsindustrie raken, dan bombardeerden ze ook de gevangengenomen mensen die zich verzet hadden. Fien Wolfs heeft gedurende haar hele gevangschap rekening gehouden met die mogelijke keuze. "Ik kende niemand in de barak maar vond na verloop van tijd wel vrouwen waar ik op kon rekenen. Ik heb ooit eens een extra deken gekregen van een Brusselse vrouw. Ik herinner me nog een vrouw die met haar dochter onder in een houten stapelbed met wat stro (zie: foto) sliep. Boven haar sliep een vrouw die in bed plaste en daarmee ook de twee vrouwen onder haar bevuilde. We hebben toen kunnen regelen dat de vrouw met haar dochter een andere slaapplaats kregen."


De vrouwen mochten zich maar een keer per week wassen. " We renden als bezeten naar het washok om een kraan te bemachtigen. Zolang we menstureerden liep ons het bloed langs de benen. Na enige tijd kregen we geregeld een spuit in onze linkerborst. We wisten niet waarvoor die spuit diende. Wel zagen we dat we erna niet meer menstrueerden. Ik ben na de oorlog bang geweest dat ik geen kinderen meer zou kunnen krijgen." Toch werden er in Ravensbrück nog kinderen geboren. Tot begin 1944 werden deze kinderen meteen gedood. Verdronken of gestikt. De kinderen die erna werden geboren, werden ondergebracht in een barak voor zuigelingen. Ze werden niet verzorgd en kregen geen melk. Ze stierven na enige dagen.[9]

     " Geregeld werden vrouwen ziek. Ik heb ooit tyfus gehad met 42° koorts. Ik ben toen terug naar het uitroeiingskamp gebracht maar ik ben er goed geholpen door een vrouwelijke gevangene, die arts was. Een Zwitserse. Ze had medicatie kunnen pikken en ik was snel weer beter. Daarna ben ik weer naar het Siemens-kamp gebracht. Veel vrouwen, die ziek werden, ook van de uithongering, kwamen niet meer terug. We kregen veel te weinig te eten en altijd hetzelfde. Wat aardappelen en reube en 's avonds een snee brood. Een keer per week moesten we in een rij, de volle 'kübele' aan elkaar doorgeven. De laatste smeet de stank dan in een kuil. lk werd misselijk van dit werk. Veel vrouwen gaven het beetje voedsel dat er in hun maag was, over."

       Ook in dit kamp werd aIle menselijke waardigheid met de voeten getreden. Er werd geslagen, vernederd en gepest, soms met de dood aIs gevolg, door de bewakers." Ik kreeg ook slaag met een stok. Op mijn rug, op mijn benen, eigenlijk overall waar ze je krijgen konden. Even uit de rij gaan of naar de lucht kijken als er vliegtuigen overvlogen was al genoeg 'verkeerd gedaan' voor stokslagen. Deze bewakers waren ook gevangenen, maar zij hadden meer te zeggen." In de meeste kampen waren deze bewakers zware criminelen, zonder enig moreel besef. "In de barak waren er vrouwelijke bewakers. In het kamp bewaakten mannen ons. Zij controleerden alles. Op den duur voelden we ons voortdurend gecontroleerd. We werden daar heel angstig en achterdochtig van. Ik heb gezien hoe enkele bewakers 'oet priejeriej' (tot sadisme leidende verveling) een vrouw kaalschoren met een scheermesje en haar dan ineens een spiegel voorhielden. Die vrouw wist niet meer wie ze was en raakte helemaal in de war. De bewakers lachten daarmee. Deze mishandeling werd haar dood. Ze kwam er niet meer uit en werd enige dagen later naar de gaskamers gebracht. Wie niet in staat was om in deze gruwel zijn verstand bijeen te houden, werd afgevoerd.

       We leefden en werkten in onmenselijke omstandigheden maar toch herinner ik me nog goed de Duitse bewaker, die oprecht met ons meeleed. Met hem kon ik soms gewoon praten. Hij verzekerde me meer dan eens dat wij niet moesten den ken dat zij om zoiets gevraagd hadden. lk woog nog 37 kg toen het Siemens-kamp gebombardeerd werd. We werden naar Ravenbrück teruggebracht ... het overvolle kamp. Daar zijn we geruild tegen (voir la note bas de page n° 5 en français) We meoesten in een bus stappen maar we wisten niet waar die ons zou brengen. lk herinner me dat we in Kiel stopten en dat we er water te drinken kregen. We hadden verschrikkelijke dorst. Onderweg is die bus gebombardeerd. Veel vrouwen zijn toen nog om het leven gekomen. lk ben uit die bus gekropen en heb me in het bos verstopt. We zijn, toen het weer rustig was, te voet verdergegaan en, ik weet niet meer waar, op een trein gezet. ln deze trein werden we naar een haven gebrach t en in die trein, in een boot gereden. We wisten dat het een boot was die ons naar een vrij land, naar Zweden, zou varen maar we waren bang. We waren zo bang dat ze ons gingen verdrinken. We waren alle vertrouwen in andere mensen kwijt. We hadden in die kamp-jaren alleen maar gezien hoe weinig een mensenleven waard kan zijn. We vertrouwden die bootreis niet. Om van Duitsland in België te raken had je geen boot nodig. Alle vrouwen waren echt van streek. We konden niet echt geloven dat het voorbij was.

       ln Zweden werden we in hotels ondergebracht. We kregen allemaal dezelfde blauwe overall en goed te eten. Na die maand konden we zelf vrouwenkleren uitzoeken. We mochten zelf kiezen wat we mooi vonden. lk herinner me nog goed dat ik een witte jurk met grote blauwe stippen koos. Een beige mantel. We kozen kousen, ondergoed en schoenen. We waren zo gelukkig allemaal. Dat we deze kleren zelf konden kiezen deed ons echt geloven dat we vrij waren. We zijn met een vliegtuig naar Brussel overgevlogen. Toen ik in Brussel aankwam voelde ik me pas echt vrij. Met de trein werden we gebracht naar waar we maar naar toe wilden. Een vrouw van het Rode Kruis hielp ons en dat deed ons zo goed. Dat waren wij totaal ontwend. Dat iemand voor ons zorgde als je dat nodig had. lk stapte in Visé van de trein en mensen van Voeren zijn mij toen met een wagen komen ophalen. Juist op die dag was er kermis in 's Gravenvoeren en ik herinner me nog dat de mensen ‘ene reij' dansten. Mijn ouders zijn me die dag bij mij thuis komen opzoeken.


       Ik heb toen zeker een half [aar daar-gezeten. Het heeft zeker een half jaar geduurd voordat ik weer gewoon kon leven. Voordat ik weer echt normaal kon eten. Ik ben in die tijd goed geholpen door dr. ]oskin. Ik had veel dromen. Ik droomde dan dat ik weer in het kamp was. Na zo'n droom kon ik niet meer slapen en dan nam ik een boek dat over de kampen ging. Dat hielp me goed te weten dat het echt voorbij was. Dat ikecht. vrij was. Fien Wolfs is in staat geweest om haar verdere leven, haar toekomst, voorop te plaatsen. Ze heeft moeten accepteren dat die kamp-ervaring een deel van haar levenslot geweest is maar ze wilde niet toelaten dat die ervaring haar verdere leven zou bepalen, zou verzieken. Ik ben nooit meer een kamp gaan bezoeken. Ik heb er geen minuut meer van mijn tijd aan willen besteden. Door zo te denken kon ik na dat half jaar weer beginnen met mijn kapperszaak en in 1947 is mijn dochter geboren." ln die eerste jaren heeft ze veel met Jean Cerfontaine gesproken over haar ervaringen in het kamp. Ervaringen die haar voor het leven getekend hebben. "Ik was voor de oorlog een open vrouw die van plezier maken en dansen hield. Na deoorlog was ik in alles toch veel bedachtzamer geworden. "

       " Een Engelse piloot, die ik geholpen had om te vluchten, is me komen bezoeken na de oorlog en ik ben ook drie dagen in Engeland bij hem op bezoek geweest. Ik heb een jaar of drie kontakt met hem gehad. We schreven elkaar. Ook Fransen die ik geholpen had zijn bij mij op bezoek geweest. Ze schrokken, bij dat eerste weerzien echt, toen ze zagen hoe sterk ik vermagerd was. Ze nodigden me ook uit om hen te gaan bezoeken maar dat is er nooit van gekomen. Ook met hen heb ik lange tijd gecorrespondeerd. Ik heb in een schrijt een dagboek bijgehouden over mijn reis van Ravensbrück naar huis. Ik vind het heel spijtig dat ik dat ben kwijtgeraakt. Ik zou dat nu graag nog eens willen lezen."

       Vele jaren achtereen is Fien Wolfs, samen met de familie Goffin en Smeets, op 4 mei, naar Utrecht geweest om de doden van de oorlog te herdenken. Nu kan ze dat niet meer.

       " Een getuigenis als deze afleggen, vind ik wel belangrijk. Het is voor het eerst sinds lang dat ik over deze ervaringen wil praten. Jonge mensen moeten weten wat mensen elkaar kunnen aandoen als de wetten van de menselijkheid – zoals bijvoorbeeld de Hippocratische eed – niet meer gelden".

Bep Mergelsberg.

      

 



[1] Par Bep Mergelsberg. Editeur responsable: F. Cleenen - Schophem 320A - 3798 Fourons

[2] Dr. F. Cammaert; Het verborgen Front; Eisma B. v, Leeuwarden/Mechelen; 1994, p. 335.

[3] K.Z. Lager Natzweiler-Struthof ; Comité national pour l'érection et la conservation d'un mémorial de la déportation au Struthof ; p. 44 et 45.

[4] K.Z. Lager Natzweiler-Struthof ; Comité national pour l'érection et la conservation d'un mémorial de la déportation au Struthof ; p. 44 et 45.

[5] Fin mars 1945, une centaine de prisonnières politiques ont été échangées contre la fourniture de roulements à billes, dont avait besoin l’aviation allemande. Ces livraisons de matériel, ont été faites par la Suède en mémoire de la Reine Astrid. C’est pourquoi ce convoi a été d’abord dirigé vers la Suède via le Danemark ou les survivantes ont été mises en quarantaine, avant d’être rapatriées en Belgique fin avril 1945.

[6] Crainte du typhus.

[7] dr. F. Cammaert; Het verborgen front ; Eisma B. v, Leeuwarden/Mechelen ; 1994. blz. 335.

[8] K.Z. Lager Natzweiler-Struthof ; Comité national pour l'érection et la conservation d'un memorial de la déportation au Struthof ; blz. 44 en 45.

[9] K.Z. Lager Natzweiler-Struthof ; Comité national pour l'érection et la conservation d'un memorial de la déportation au Struthof ; blz. 44 en 45.



© Maison du Souvenir. Tout droit réservé. ©